Sporen van Erasmus
Aflevering 3: Engeland

De oorlog is zoet voor wie hem niet heeft meegemaakt
Dulce bellum inexpertis

Deze derde aflevering speelt zich grotendeels in Engeland af, waar Erasmus tussen 1499 en 1517 in totaal ongeveer zeven jaar verbleef. Zeven keer ook maakt hij de reis van het vasteland van Europa naar Engeland, al was hij absoluut niet dol op de zee.

Engeland is voor Erasmus het land waar hij een tot dan toe ongekende vriendschap leert ontdekken. Humor, eruditie, intellectueel debat, gecombineerd met huiselijke geborgenheid treffen hem aangenaam bij personen als Thomas More en John Colet, met wie hij een intense vriendschap ontwikkelt. Hij komt in Engeland als een man of letters, maar raakt er geboeid door gepassioneerde theologische discussies die richtinggevend zullen zijn voor zijn werk. De sfeer van intellectuele vrijheid maakt dat hij zich in Engeland buitengewoon thuis voelt, al heeft hij altijd wel wat te klagen. Hij schreef er het boek dat hem eeuwige roem zou verschaffen, het satirische Lof der Zotheid, een aan Thomas More opgedragen boek (de titel Encomium Moriae is een woordspeling op More's naam) dat hij in 1509 op reis van Italië naar Engeland bedacht had.

Deze intellectuele verlangens en ondervonden vriendschap staan in schril contrast met Erasmus' ervaringen met de oorlog, waarvan hij in Engeland de materiële gevolgen aan den lijve ondervindt. In 1513 meent Henry VIII nl. zijn aanspraken op de Franse troon met zijn leger kracht te moeten bij zetten. Het zal Erasmus ertoe brengen Engeland te verlaten. Zijn afschuw van de oorlog, waar hij eerder in Italië al afschrikwekkende manifestaties van had gezien, werkt hij in diverse geschriften verder uit.

De meest relevante werken van Erasmus over de oorlog zijn: diverse adagia, zoals Dulce bellum inexpertis (de oorlog is zoet voor wie hem niet kent) en Scarabeus aquilam querit (de mestkever op jacht naar de adelaar), het waarschijnlijk meest ter wereld gelezen anti-oorlogs geschrift Vrede's weeklacht, de satire Julius Exclusus, waarin paus Julius II door Petrus vanwege zijn oorlogszuchtigheid de toegang tot de hemel ontzegd wordt (Erasmus heeft overigens altijd geweigerd te bevestigen dat het van zijn hand was) en tenslotte Consultatio de bello turcico, over of er nu wel of niet oorlog tegen de Turken gevoerd moet worden.

Behalve de thema's oorlog en vriendschap zullen ook de humor en satire van Erasmus, waar de Lof der Zotheid zo'n prachtig voorbeeld van is, in deze aflevering aan bod komen.

Erasmus' opvattingen over de oorlog worden ter sprake gebracht tijdens een maaltijd in de Old Hall van Queens' College in Cambridge*) waar een gezelschap van kenners en anderszins betrokkenen over Erasmus' opvattingen over de oorlog van gedachten zullen wisselen, met name over zijn felle gekantheid tegen de oorlog en de vraag of er een gerechtvaardigde oorlog bestaat. Erasmus heeft een tijdlang op Queens' College gewoond en gewerkt, hij doceerde er onder andere Grieks en theologie.

*) The Old Hall van Queens' College in Cambridge is een van de weinige plekken waarvan bekend is dat Erasmus er veelvuldig gegeten heeft. Er hangt een groot portret van Erasmus aan de muur en de zaal is prachtig gerestaureerd. Er worden heden ten dage nog steeds diners gegeven om de schaarse middelen van Queens' College aan te vullen. Reeds tijdens zijn eerste bezoek aan Engeland neemt Erasmus deel aan diverse banketten, o.a. in Oxford, waar het behalve om de tafelgeneugten, vooral gaat om debatten op hoog niveau. Tijdens een van die banketten leert hij Colet kennen. Erasmus heeft ook vier samenspraken geschreven, die tijdens een maaltijd gevoerd worden, o.a. het religieuze maal en het sprookjesmaal. Erasmus is voorts iemand, die zich in zijn geschriften veelvuldig over eten uitlaat. Hij is weliswaar sober in zijn levensstijl, maar stelt wel degelijk prijs op een goede kwaliteit van wat hij tot zich neemt, hetgeen hem veelvuldig kritiek doet uiten. Hij had ook uitgesproken voorkeuren. Analoog aan zijn afkeer van de zee, lustte hij absoluut geen vis, dat ging zelfs zover dat hij dispensatie wenste van het verbod op vleeseten op vrijdag. Over het eten in Cambridge en meer nog over de wijn liet hij zich buitengewoon negatief uit. Reden om in deze aflevering Erasmus' affiniteit met eten en drinken in vorm en locatie tot uitdrukking te brengen.